زندگی نامه علامه طباطبایی (ره)
نویسنده: سپیدة سیادت
روزهای ماه «ذیحجه» 1321 ق. یكی پس از دیگری می‎گذشت و دلهای شیفتگان بیت الله در هوای حرم الهی «لبیك شوق» سر می‎داد. یاد عرفات و نام مشعر عطش دیدار به جانها داده بود.
ناگاه «كعبة كرامت الهی» زیبا چهره‎ای نورانی را در آغوش پدر و مادری مهربان نهاد. گویی بار دیگر «زمزم» لطف خداوندی رخ نشان داده است.
آری طفلی دیده به جهان گشود كه نور سیادت بر سیمای بلورینش آینده‎ای روشن را خبر می‎داد. نام او را «محمد حسین» نهادند و آن را به تبرّك نام «جدّ و فرزند» مایة بركت شمردند. زیرا خاندان محمد حسین، خانواده‎ای اصیل بود كه هماره بیرق بزرگی در دست داشته و شهر تبریز لبریز از نام آنان بوده است.
«سراج الدین عبدالوهاب» جد معروف اوست كه با وساطت وی، نبرد خونین دولت ایران و عثمانی، در سال 920 قمری پایان یافت و «مرحوم میرزا محمد تقی قاضی طباطبایی» شخصیت دیگری است كه از قرنها پیش تاكنون شرافت و بزرگواری را از آن خاندان بزرگ قاضی طباطبایی تبریز كرده است.

طفولیت و توفان حوادث -
دوران كودكی «محمد حسین» با توفان حوادث و بلا همراه بود. بیش از پنج بهار از عمر عزیزش نگذشته بود كه مادری مهربان و با فضیلت را از دست داد. بغض غم و اندوه بی‎مادری او را رها نكرده بود كه گرد یتیمی بر وجودش سنگینی كرد و از دیدن روی پدر محروم شد. همراه با برادر كوچكتر خود تنها ماند اما هماره دست لطف خداوندی سایه‎بان مرحمتی بر سر او بود. مدت زیادی از تحصیل او نمی‎گذشت كه علاوه بر قرآن مجید، كتابهای گلستان، بوستان، اخلاق مصوّر، تاریخ معجم، ارشاد الحساب، نصابْ الصبیان و دیگر كتابهای متداول در مدارس آن روز را فرا گرفت.
صرف و نحو و معانی و بیان را نزد استاد خویش مرحوم شیخ محمد علی سرابی آموخت و پس از آن با گامی بلند و همتی فراتر، سطوح عالی در فقه، اصول، فلسفه و كلام را در زادگاه خود نزد اساتید آن خطّه تحصیل كرد. روح لطیف او، ذوقی هنری به وی بخشیده بود. دستمایه‎ای كه با كمك آن توانست خوشنویسی را در اوان عمر خود از آقا میرزا علی نقی بیاموزد.
با سپری شدن ایام تلخ و ناكامی طفولیّت، شكوفه‎های رشد و تكامل بر شاخسار وجود سید محمد حسین نمایان شد. وی از سال 1297 ش. تا 1304 علوم بسیاری آموخت. در این مدت، تمامی درسهای مربوط به سطح را فراگرفت و با شور و شوق بسیاری كتابهای مربوط به ادبیات، فقه، اصول، كلام و معارف اسلامی را آموخت.
او خود از روزگار تحصیل خود چنین بازگو می‎كند:
«در اوایل تحصیل كه به نحو و صرف اشتغال داشتم علاقة زیادی به ادامة تحصیل نداشتم و از این روی هر چه می‎خواندم نمی‎فهمیدم... پس از آن یك بار عنایت خدایی دامنگیرم شده، عوضم كرد. در خود یك نوع شیفتگی و بی‎تابی نسبت به تحصیل كمال حس نمودم؛ به طوری كه از همان روز تا پایان تحصیل كه تقریباً هیجده سال طول كشید هرگز نسبت به تعلیم و تفكر، احساس خستگی و دلسردی نكردم و زشت و زیبای جهان را فراموش كردم... در خورد و خواب و لوازم دیگر زندگی، به حداقل ضروری قناعت نموده، باقی را به مطالعه می‎پرداختم بسیار می‎شد ـ به ویژه در بهار و تابستان ـ كه شب را تا طلوع آفتاب با مطالعه می‎گذراندم...»[1]
عشق و شور به تحصیل و تكامل استاد را بر آن داشت كه از شهر خویش رو به سوی، سینای اسرار «نجف اشرف» هجرت كند. تااز شراب عشق علی ـ علیه السلام ـ جامی نوشیده و طریق معرفت و راه رستگاری را بهتر و بیشتر بپیماید.
با اولین نگاه به قبّه و بارگاه امیر المؤمنین آخرین كلام خویش را زده و می‎فرماید:
«یا علی! من برای ادامة تحصیل به محضر شما شرفیاب شده‎ام ولی نمی‎دانم چه روشی پیش گیرم... از شما می‎خواهم كه در آن چه صلاح است، مرا راهنمایی كنید».
چند روزی نمی‎گذرد كه نصر الله و یاری الهی به دست مولای متقیان به سوی استاد می‎آید. شخصیت وارسته‎ای چون حاج میرزا علی آقا قاضی ـ قدس سره ـ به سراغ وی آمده و خطاب به او این گونه می‎گوید:
«كسی كه به قصد تحصیل به نجف می‎آید؛ خوب است علاوه بر تحصیل، از فكر تهذیب خود غافل نماند.»
كیمیای وجود مرحوم قاضی، روح و روان استاد را دگرگون كرده و برنامه‎ای روشن و نورانی برای آیندة او ترسیم می‎كند. از آن روز كتابی دیگر از زندگی استاد فرزانه باز می‎شود كه صفحة آغازین آن با این جمله شروع می‎گردد:
علم نبود غیر «علم عاشقی» ما بقی تلبیس ابلیس شقی[2]

طلوع عشق و اندیشه
مفسر فرزانه مدت یازده سال در كنار مرقد نور آفرین امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ كسب علم كرده وی خوشه چین زبر دست بود كه بیشترین استفاده را از فرصت فراهم آمده نمود. فقه، اصول، فلسفه، ریاضیات، رجال را از محضر اساتیدی والا مقام فرا گرفت. بزرگانی چون: آیة الله نائینی، سید ابو الحسن اصفهانی، سید حسین بادكوبه‎ای، سید ابو القاسم خوانساری، حجت، حاج میرزا علی ایروانی و میرزا علی اصغر ملكی.
سر سلسلة اساتید ایشان مرحوم قاضی است. شخصیتی كه «سید محمد حسین» را «علامه» كرد و جام وجود این انسان پاك را جرعه‎های حیات ابدی و معنویت جاودانه بخشید. مرحوم علامه پیرامون استاد خود مرحوم قاضی چنین می‎فرماید:
«ما هرچه داریم... از مرحوم قاضی داریم. چه آن چه را كه درحال حیاتش از او تعلیم گرفتیم و از محضرش استفاده كردیم و چه طریقی كه خودمان داریم و از مرحوم قاضی گرفته‎ایم.»

بازگشت به تبریز
دست تقدیر، رجعت فرزانة اندیشمند را رقم زد. پس از سالها اندوختن معارف ناب، در سال 1314 ش. مجبور به بازگشت به زادگاه خویش گردید. دوران تلخ كامی و غربت از مهد علم و دانش از این زمان شروع شد اما مدتی نگذشت كه لطف خفیّ الهی خود را از سراپردة حكمت خداوندی نشان داد. كار تدریس و تحقیق شروع شد و اولین غنچه‎های «المیزان» با نمودی در «بحار الانوار» بر شاخسار علامه رویید.

هجرت به قم -
دوران ده سالة اقامت علامه در تبریز همراه با تدریس و تألیف سپری شد و فصلی جدید از حیات وی را فراهم كرد. تا این كه «فیض روح القدس» بار دیگر مدد فرمود و با آمدن چنین آیه‎ای در استخاره، علامه راهی قم گردید:
«هُنالِكَ الْوَلایَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً»[3]
(در آن جا، یاری به خدای حق تعلق دارد. اوست بهترین پاداش و بهترین فرجام)
و آن روز حوزة علمیه قم از ضربات سهمگین رضا خان، رهایی یافته بود و با حضور آیات و مراجع بزرگواری چون آیة الله بروجردی انسجام بیشتری پیدا كرده بود، فرصتی طلایی فراهم آمده بود تا علامه طباطبایی، نیازهای جامعه را سنجیده و بر طبق آنها، برنامه‎ای منظم و كارآمد تنظیم كند. تفسیر و فلسفه درسهایی بود كه ـ براساس احساس وظیفة علامه ـ شروع شد و تعجب بسیاری را برانگیخت چرا كه تدریس تفسیر دانشی به دور از تحقیق تلقی می‎شد اما پشتكار و اخلاص علامه كار را بدان جا رساند كه «المیزان» حاصل سالهای تلاش و تدریس گردید.
درس فلسفه نیز در آن عصر خوشنام نبود. از این رو تلاشهای بسیاری در تعطیل این درس انجام می‎شد اما رفتار مؤدبانه استاد و برخورد مهربانانة آیة الله العظمی بروجردی ابرهای تیرة سوء تفاهم‎ها را كنار زد و سعایتها را بی‎اثر نمود.[4]
به هر روی تشكیل جلسات عمومی و خصوصی این عالم فرهیخته و حضور شاگردان اندیشمندی چون آیة الله مطهری باعث نقد و بررسی فلسفه‎های غربی ـ مخصوصاً ماتریالیسم دیالكتیك ـ گردید و آثار و بركات جاودانه‎ای در تدوین كتب فلسفی به همراه خود آورد.
... هر روز كه سپری می‎شد ابعاد علمی و چهره چشمگیر علامه بیشتر از گذشته نمایان می‎شد. شعاع شخصیت این استاد فرزانه به داخل كشور محدود نگردید، بلكه اندیشمندان بسیاری را به سوی خویش كشاند و در تمام ابعاد اسلام به بحث و گفتگو با آنان منجر شد. این عظمت بدان جا انجامید كه دولت آمریكا توسط شاه ایران از علامه دعوت رسمی كرد تا در دانشگاه‎های آن كشور «فلسفة شرق» را تدریس نماید! روح بلند و بینش كم نظیر علامه دست رد به آن همه اصرار زد. او زندگی محقّرانه در قم و جلسات درس با طلاب و تربیت شاگردانی فاضل را بر تمامی ظواهر فریبا ترجیح می‎داد.[5]

یادگارهای ماندگار
«انبوه دانش»‌ و «كیمیای ایمان» علامه آثاری گرانبها و جاودانه بسان مشعلی فروزان فرا راه دانش پژوهان آفرید كتابهایی چون:

1. تفسیر المیزان
دائرة المعارفی از معارف و در بردارندة بحثهای اعتقادی، تاریخی، فلسفی، اجتماعی و... با تكیه بر قرآن كریم. اثری سترگ كه استاد شهید مطهری 60 سال یا 100 سال دیگر زمان درك عمق و ارزش این كتاب می‎داند.[6] این كتاب ثمره‎ای كم نظیر از بیست سال تلاش شبانه روزی علامه است. نقطة آغازین این تألیف به بركت غور و ژرف نگری در روایات بحار الانوار بود علامه سبك این تفسیر را از مرحوم قاضی آموخت و در قم عملی ساخت.

2. بدایة الحكمة
كتابی كه یك دوره تدریس فشردة فلسفه برای دوستداران علوم عقلی در قم و سپس دانشگاههای كشور گردید.

3. نهایة الحكمة
این اثر برای تدریس فلسفه با توضیحی بیشتر، عمقی افزونتر و سطحی عالی‎تر تدوین شده است.

4. اصول فلسفه و روش رئالیسم
بینش علامه پیرامون نظرات مادیون و ماتریالیستها باعث فراهم آرودن این اثر گردید بركت این كتاب موجب هدایت بسیاری از جوانان مسلمان و نجات آنان از هلاكت كفر و الحاد شد.
اثری كه پاورقیهای استاد مطهری عنایتی افزون بدان بخشیده است.

5. حاشیه بر كفایه
كتابی اصولی پیرامون قوانین استنباط است كه به تازگی چاپ شده است.

6. شیعه در اسلام
دوره‎ای كامل از اعتقادات و معارف شیعه در این اثر نفیس به چشم می‎خورد.

7. مجموعه مذاكرات با پروفسور هانری كربن
او كه محققی فرانسوی است پیرامون چگونگی شیعه و مباحث اعتقادی و... مذاكراتی با علامه داشته كه در این كتاب وجود دارد.

8. خلاصة تعالیم اسلام
خلاصة آن چه هر مسلمان متعهد بایداز آن آگاهی داشته و خود را بدان زینت دهد، در این اثر بیان شده است.

9. روابط اجتماعی در اسلام
انسان و اجتماع و رشد اجتماعی او، پایة زندگی اجتماعی، آزادی در اسلام و... مباحثی است كه در این كتاب بدانها پرداخته شده است.

10. بررسیهای اسلامی
مجموعه‎ای است زرّین از مقالات استاد كه بسان دائرة المعارفی از معارف ناب اسلامی جمع آوری شده است.

11. آموزش دین
كتابی با قلم روان و مطالبی لازم و ضروری است كه برای دانش آموزان نوشته شده است.

12 و 13 و 14. رسالة انسان قبل از دنیا، در دنیا و بعد از دنیا
این كتاب كه اكنون با نام «انسان از آغاز تا انجام»‌ ترجمه شده است مباحثی مفید از عوالم سه گانة ماده، مثال و عقل مطرح كرده و پیرامون شبهات و دغدغه خاطر جوانان مطالبی بسیار مفید و لازم ارائه كرده است.

15 تا 41.
رساله‎هایی گوناگون دربارة قوه و فعل، صفات، افعال الله، وسائط، نحو، صرف،... این مجموعه 26 رساله است كه بنا به ضرورت و نیاز جامعه توسط علامه نگاشته شده است.

42. دیوان شعر فارسی
مجموعه‎ای از اشعار چشمگیر و عمیق علامه كه طی سالیان متمادی سروده شده است.

43. سنن النبی
سیره و روش رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ در بین مردم و همراه خانواده در این اثر به چشم می‎خورد.

44. لبْ اللباب
مجموعة درسهای اخلاق استاد كه از سالهای 1368 تا 1369 قمری برای برخی از فضلای حوزة قم بیان فرموده‎اند.

45. حاشیه بر اسفار
نظرات استاد فرزانه علامة طباطبایی بر اسفار در این كتاب جمع آوری شده است.[7]

پی نوشت:

[1] . یادنامه علامه طباطبایی، به قلم جمعی از فضلاء و دانشمندان از شاگردان علامه، ص 53.
[2] . شیخ بهایی (رضوان الله علیه).
[3] . سوره كهف، آیه 44.
[4] . یاد نامه علامه طباطبایی، ص 142.
[5] . مهر تابان، علامه تهرانی، ص 28.
[6] . رك: احیاء تفكر اسلامی، استاد شهید آیة الله مرتضی مطهری.
[7] . یادنامه علامه طباطبایی، ص 191ـ212.
منبع:www.andisheqom.com