علامه طباطبایی
ما بزرگترین کاری که در عالم داریم و هیچ کاری
از اطوار و شئون زندگی ما مهمتر از آن نیست،
این است که خود را بسازیم.
رهبر فرزانه انقلاب
او مجموعه ای از فرهنگ و معارف اسلام بود،
فقیه بود ، حکیم بود،آگاه از اندوخته های فلسفی
شرق و غرب بود. مفسر قرآن بود...
روش تفسيري علامه طباطبايي جلسه 1
جمعه, ۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۴ - ۰ دیدگاه - ۸۸۴ بازدید

روش تفسيري علامه طباطبايي

جلسه اول

بسم الله الرحمن الرحیم؛ الحمدلله رب العالمین و الصلوه و السلام علی سید الانبیاء و المرسلین حبیب اله العالمین ابوالقاسم محمد و علی آله الطیبین الطاهرین المعصومین.

« اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن صلواتک علیه و علی آبائه فی هذه الساعه و فی کل ساعة ولیاً و حافظاً و قاعداً و ناصراً و دلیلاً و عینا حتی تسکنه ارضک طوعا و تمتعه فیها طویلا »

به روح ملکوتی امام راحل و همه اساتید و بزرگانی که حق تعلیم و تربیت بر ما دارند و همه علمایی که میراث اهل بیت صلوات الله علیهم اجمعین را به دست ما رساندند صلواتی اهدا می کنیم. اللهم صل علی محمد و آل محمد

خدمت سروران، اساتید، بزرگان، خواهران ارجمند خوش آمد عرض می کنم از خدای متعال عاجزانه درخواست می کنم که به همه شما عزیزان طول عمر، سلامتی، توفیق بیشتر و توفیق خدمت مقبول مرحمت کند.

شخصیت علامه طباطبایی خیلی استثنایی است. جمله‌اي از مرحوم آقای صدوقی[2] رضوان الله علیه به يادم آمد كه زماني سالها پیش از پیروزی انقلاب، در محضرشان بودم و سخن از تفسیر المیزان به ميان آمد ایشان فرمودند اگر آقای طباطبایی از حوزه قم حذف شود امتیازی برای حوزه قم باقی نمی ماند. امتیاز حوزه قم بر سایر حوزه ها به شخص آقای طباطبایی است. آية‌الله صدوقي آدم ساده ای نبود سالیان درازی در حوزه گذرانده بودند و مقسّم شهريه مراجع بزرگ بودند؛ در اوایل، مقسم مرحوم آقای بروجردی هم بودند که بعدها مسئولیت سنگین شد و ایشان آن را رها كردند و بعد هم در یزد ساکن شدند. به هر حال شخصیت علامه در دنیا به خصوص در زمان معاصر کم نظیر است. ما هم خودمان را و حوزه و دوستانمان را خیلی مدیون زحمات مخلصانه ایشان میدانیم و همین جا دعا می کنیم که خدای متعال ایشان را با اجدادشان پیغمبر اکرم و اهل بیت محشور بفرماید؛ بهترین پاداش هایی را که به استادی از شاگردانش مرحمت می کند به ایشان عنایت بفرماید و ما را هم مشمول دعاهای ایشان در آن عالم قرار بدهد.

این همایش درباره روش تفسیری علامه طباطبایی رضوان الله علیه است. همه می‌دانیم که ایشان با نوشتن تفسیر المیزان و با درسی که در قم شروع کردند حرکت جدیدی را در حوزه های علمیه شکل دادند یک حرکت پربرکتی که بعد هم الحمدلله ادامه پیدا کرد و مخصوصاً حضرت آیت الله جوادی ایّده الله تعالی این راه را ادامه می دهند و همین جا عاجزانه از پیشگاه الهی توفیق بیشتر و سلامتی و تأییدات ایشان را از خدای متعال درخواست می کنیم که خداوند ايشان را در همه کارهای خیرشان و از جمله ادامه بحث تفسیری موفق بدارد؛ برای حوزه علمیه افتخار بزرگی است که چنین درس تفسیری وجود داشته باشد و چنین کتابهایی نوشته شود و چنین محققینی وقت زیادی صرف بحث های تفسیری کنند و مشعل تفسیر قرآن را همچنان در حوزه روشن بدارند. بنده به سهم خود صمیمانه از ایشان تشکر می کنم و برای سلامتی شان دعا می کنم. امیدواریم دیگران هم تأسی کنند و این روش را ادامه بدهند یا اگر شروع نکرده‌اند شروع کنند. تفسیر قرآن خیلی برکت دارد. اما اینکه روش علامه طباطبايي در نوشتن تفسیر الميزان یک روش ممتازی به حساب می آید مخصوصاً با آن مقدمه ای که خود ایشان نوشته بودند گاهی مورد سوالهایی واقع می شود و ابهام هایی در شناخت این روش پديد مي‌آيد و اينكه معرفی هایی که برای این روش شده است آيا در مقام عمل کاملاً وفق می دهد یا نه؟ بنده در این چند دقیقه از بزرگان اجازه می خواهم که چند نكته در این زمینه عرض کنم.

نکته اولی که باید مورد توجه قرار بگیرد معناي واژه تفسیر است که حقیقتاً تفسیر چیست و آنچه مرحوم علامه طباطبایی در مقام انجام آن بودند که قرآن را تفسیر کنند به چه معناست؟ نكته بعدي آن كه مقصود از اين ادعا چيست كه قرآن برای فهماندن مقاصد خودش احتیاج به امری خارج از قرآن ندارد بلکه یفسر بعضه بعضاً؟ و اینکه آيا مقصود از این روش ـ كه ویژه تفسیر المیزان به شمار می رود ـ این است که ما هر استفاده ای بخواهیم از قرآن بکنیم هیچ احتیاجی به هیچ علم و شاهد خارجی و یا به بیانات اهل بیت صلوات الله اجمعین یا به کلمات خبرگان علوم ادبی، تاریخ و غير آن ... نداریم و همه چیز را ما خود می توانیم از قرآن استفاده کنیم؟ فرض بفرمایید آیاتی در قرآن درباره غسل و تیمم داریم آیا با همین آیات همه مسائل غسل و تیمم و طهارت را بدون احتیاج به هیچ روایتی می توانیم استفاده کنیم؟ آيا ایشان چنین ادعایی داشتند که مقصود از اينكه قرآن خود را تفسیر می کند اين است كه ما همه احکام طهارت را می توانیم از همین آیات مربوط به طهارت استخراج کنیم و احتیاج به هیچ چیز دیگری نداریم؟ آیا مقصود از اینکه ایشان می فرمودند قرآن را با قرآن تفسیر می کنیم اين است یا چیز دیگری است؟ نيز بعضی تعبیراتی که در خود قرآن آمده اشاره به واقعیات و قضایای تاریخی است که قبلاً واقع شده یا بعداً واقع خواهد شد ولي تفصيل آن‌ها را نمیدانیم و شخصیت هایی که در این قضایا به آنها اشاره شده براي ما مجهول است كه در چه زمانی زندگی می کردند یا در چه زمانی ظهور خواهند کرد، اینها را نمیدانیم. آيا ادعای ایشان این است که اگر درست در قرآن دقت کنیم همه اینها معلوم می شود؟ مثلاً با دقت در آيات مربوط به اصحاب کهف[3] روشن مي‌شود که تعدادشان چند نفر بوده و اسم آنها چه بوده است و کجای عالم زندگی می کردند یا معاصر با چه کسانی بودند و سرنوشت شان به کجا انجامید؟ آيا ایشان ادعا می کردند که همه اینها از خود قرآن استفاده می شود؟

مثال ديگر اين كه قرآن از ذوالقرنین نام می برد؛[4] شخصیتی که مورد تأیید قرآن است و پیداست که لحن ستایش آمیزی درباره او به کار رفته است و ظاهر بعضی از روایات این است که ایشان از پیامبران است. آيا پيامبر بوده یا یکی از اولیاي خدا یا شخصیت و عبد صالحی بوده است؛ اینکه چه کسی بوده و کجا زندگی می کرده و داستان شرق و غرب رفتن او و آن سدی که ایشان ایجاد کرده کجا بوده و آیا الان هم هست یا نیست؟ اینها همه مجهول است و ما نمی دانیم؛ آیا علامه طباطبایی مدعی بودند که اگر ما در خود قرآن دقت کنیم همه اینها روشن می شود؟ منظور از اینکه می گفتند قرآن احتیاج به غیر ندارد یعنی این چیزها را اگر می خواهید بفهمید در خود قرآن دقت کنید معلوم می شود و اگر معلوم نیست برای این است که درست قرآن را نفهمیده‌اید؟ آیا منظور ایشان این بوده است؟

یا قرآن اشاره می کند که «حتی اذا فتحت یأجوج و مأجوج و هم من کل حدب ینسلون»[5] یک روزی خواهد آمد که یأجوج و مأجوج خارج شده سرازیر میشوند اینها چه کسانی هستند؟ کجا هستند؟ کی ظاهر می شوند؟ چه کار می کنند و چه ویژگی هایی دارند و کارشان به كجا می انجامد و بعد آن چه می شود؟ اینها همه برای ما مجهول و سوال است. در قرآن فقط اسم یأجوج و مأجوج هست و اینکه یک روزی اینها خارج می شوند و آن سد هم شکسته می شود. آیا آقای طباطبایی مدعی بودند که پاسخ این پرسش‌ها را از خود قرآن می شود فهمید که اینها كيانند، کجا زندگی می کنند و در چه زمانی خروج می کنند؟ آيا ادعای ایشان این بود؟ آیا مقصود ایشان از اين سخن که می فرمایند قرآن نور است «و ما بال النور یستنیر بنور غیره»؛ نور را چه شده كه از غير خود روشني مي‌گيرد؟! آن است كه چون قرآن نور است پس برای فهمیدن اینها احتیاجی به غیر قرآن نداشته و بايد از خود قرآن پاسخ همه این سوالات را به دست بیاوریم؟ آیا مقصود ایشان این بود و چنین ادعایی داشتند؟ پس ادعای ایشان چه بوده است؟

نكته ديگر اين كه از خود قرآن و نيز از روایات زیادي استفاده می شود که قرآن غیر از این ظاهری که عموم مردم استفاده می کنند چیزی به نام تأویل دارد و کسانی دنبال این تأویل هستند «اما الذین فی قلوبهم زيغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة وابتغاء تاویله و ما یعلم تأویله الا الله و الراسخون فی العلم...»[6] این تأویل چیست؟ آیا چيستي این تأویل را از خود قرآن می توان فهمید؟ و آيا دست‌يابي به تأويل جزء آن تفسیرهایی است که ما گفتیم تفسیر قرآن را با خود قرآن می فهمیم؟ یعنی مي‌توان تأویل همه آیات قرآن را ـ اگر همه آيات تأویل دارد ـ به دست بیاوریم که مصداق آن چیست. چرا؟ چون خود قرآن نور است و «ما بال النور یستنیر بنور غیره» آیا ادعای ایشان این بود؟

نكته دیگری که در خود قرآن به آن تصریح نشده ولی روایات فراوانی داریم که «انّ للقرآن بطناً و للبطن بطن»[7] و امثال این روایات که کم هم نیستند در بحارالانوار مجموعه ای از این روایات در باب ويژه‌اي ذکر شده است.[8] آیا ادعای ایشان این است که ما از همین تفسیر القرآن بالقرآن می توانیم بطون قرآن را به دست بیاوریم؟ پس خوب است از اول شروع کنیم شما از سوره حمد تا كنون چند بطن برای قرآن بیان کردید و چگونه استفاده می شود؟ ايشان در جایی نگفتند که این بطن قرآن است كه ما از راه تفسیر قرآن بالقرآن این بطن را کشف کردیم. اگر ادعایشان این است که از خود قرآن باید اینها را کشف کرد پس کجا بیان کردند؟ بنابراين ایشان چنین ادعایی ندارند.

این سوالهایی که بنده طرح کردم تقریباً همه جواب منفی داشت. یعنی نه ایشان ادعا می کنند که ما می توانیم بطون قرآن را از خود قرآن به دست بیاوریم و نه اینکه مصادیق تأویلات قران را می شود از خود قرآن به دست آورد. هیچ جا چنین نگفتند که این تأویل این آیه است. و نه اینکه تفصيل داستانهای قرآن را مي‌توان از قرآن فهميد مثلاً اينكه ذوالقرنین که بوده یا یأجوج و مأجوج چه كساني هستند یا سایر داستانهایی که در قرآن اشاره شده است و گاهی با تعبیرات مبهمی آمده است مانند دابة الارض[9]. پس مدعاي ایشان اين نیست که ما از خود قرآن به اين امور پي مي‌بريم هم چنين احکام فقهی که در قرآن به آنها اشاراتی شده است مانند غسل و وضو که بیشتر از ديگر احكام، قرآن متعرض آن شده است از قرآن قابل فهم نيست. بله شاید بعضی احکام باشد که قرآن خیلی مبسوط بحث کرده است مانند آیه دین و رهن[10]، اما سایر مسائل فقهی به تفصيل مطرح نشده است. مثلاً در جايي نگفته نماز چند رکعت است و ارکان آن چیست. آيا آقای طباطبایی مدعی هستند که از خود قرآن می توان فهميد که نماز صبح چند رکعت است و چطور باید بخوانیم؟ یعنی صلوه را تفسیر کنیم و تفسیر قرآن هم که با خود قرآن است پس باید اینها را از خود قرآن بفهمیم! آیا اینطور ادعایی داشتند؟ قطعاً چنين ادعایی نداشتند و هیچ جا هم در مقام بیان این مطلب برنیامدند. پس چه می خواستند بگویند؟

برای فهم مقصود ایشان می توانیم از شواهدی کمک بگیریم. این یک روش عقلایی است که برای فهم مقصود گوینده از کلام از شواهد حافّ به کلام، از شواهد مقامی استفاده می کنیم. فضاي بیان سخن به فهم مقصود گوینده خیلی کمک می کند كه این کلام را در مقابل چه کسی گفته و برای چه نکته ای چنين گفته و این قیود را در کلام خود آورده است. بزرگانی مثل مرحوم آیت الله بروجردی رحمت الله علیه در فقه چنين مبنائي داشتند و بر اين باور بودند كه در هر روایتی که وارد می شویم باید جوّ صدور آن روایت را ببینیم که در زمان چه کسی و در مقابل چه کسانی بیان شده است یا آن روز در بین عامه چه احکامی رواج داشته و شایع بوده است و ائمه اطهار صلوات الله علیهم اجمعین این روایت را در مقابل چه کسی گفتند و ناظر به چه کلام و مذهب و مسلکی بوده است. ايشان مسائل را از نظر تاریخی بررسی می کردند که این روایت در فلان زمان صادر شده و ناظر به فلان فتوای ابوحنیفه یا دیگری است. از ویژگی های روش فقاهتی مرحوم آقای بروجردی اين بود كه اینها را در فهم روایات دخالت می دادند.

این مسئله ضعف و شدت دارد؛ ولي همه عقلا برای فهم کلام یک ديگر رعایت می کنند حالا کم یا زیاد که چه اندازه شواهد در دست باشد. یکی از مصادیق روشن آن که همه ما آشنا هستیم تفسیرهای سیاسی است که به‌فرض سیاستمداری در جایی سخنرانی می کند و کسانی آن را تفسیر می کنند. مفسران سیاسی این تفاسیر را از کجا در می آورند؟ نخست از قرائنی که در خود آن کلام هست و در مرتبه بعدي از آن فضایی که این سخنرانی در آن ایراد شده است که در مقابل چه کسان و در چه زمان بوده است یا مخاطبین آن چه کسانی بودند و چه فکر می کردند و این سخن را به چه منظوري و یا با اشاره به کدام مطلب گفته است؟ بايد جوّی را که مرحوم آقای طباطبایی در تفسیر مشاهده می کردند و آن موضع خاصی را که می خواستند اتخاذ کنند در نظر بگیریم. در آن جو آثاری از تفاسیر پیشینیان بود، روشهایی که در گذشته معمول بود اما ایشان نمی پسندیدند. گویی که روش شایعی هم نبوده اما کسانی هم بودند که اینگونه بودند مانند تفسیرهای عرفانی که امثال محی الدین[11] و دیگران داشتند در تفسير‌هاي منسوب به او و در فتوحات مکیه در بعضی آیات بیاناتی دارند که چیزهای عجیب و غریبی است؛ نکته های ذوقی عرفانی است؛ گاهی هم شیرین است، اما هیچ تناسبی با آیه ندارد. بزرگانی بودند كه آدمهای ساده ای نبودند اما چنین نکته هایی را از قرآن استفاده می کردند یا به عنوان تفسیر مطرح می کردند.

در برابر اين روش، این سوال مطرح می شود که آیا راه تفسیر قرآن همین است که وقتی صحبت فرعون می‌شود بگوییم فرعون یعنی فرعون نفس، از موسی که صحبت می شود بگوییم یعنی موسای عقل؛ یا اینکه جنگ و اختلاف بین موسی و فرعون اشاره به جنگ عقل و نفس است؟ آيا تفسیر قرآن این است و این گونه باید قرآن را تفسیر کرد؟ آري اگر نکته ای از باب اشاره به ذهن کسی بیاید و آن را بر آيه تطبیق کند آن سخن شيرين و لطيفي است، اما به عنوان تفسیر بگوییم كه آیة بيان‌گر جنگ موسی و فرعون و اختلاف آنها به همان معنی جنگ عقل و نفس است و اصلاً منظور قرآن همین است! آیا این کار درست است؟ ایشان این را نمی پسندند.

کسان دیگری معانی‌اي برای قرآن اثبات می کردند از باب علم حروف و علم اعداد روی حساب ابجد و اینکه این کلمه چند حرف است و زبر و بینات آن فلان است و بنابراین این آیه این معنا را افاده می کند. در این زمینه داستانهايی است که واقعاً کارهای عجیبی هم شده است. بنده شاید بیش از 60 سال پيش از اين کتابی دیدم از شخصی که از علمای شیعه بود و از زبر و بینات آیه تطهیر «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ... »[12] نام‌هاي ائمه اطهار را درآورده بود! این یک کار عجیبی است شاید هم اسراری باشد كه ما نفی نمی کنیم، اما آیا راه فهم قرآن این است؟ ما اگر بخواهیم بفهمیم «انما یرید الله... » یعنی چه و این آیه چه چیز را اثبات می کند و اینکه دلالت بر عصمت دارد یا ندارد و این مربوط به چه کسانی است؛ آیا راهش همین است که از زبر و بینات استفاده کنیم؟ یا از اعداد و حروف استفاده کنیم؟ یا نه، اینها راههای تفسیر نیستند؟ اموري از این قبیل از سوي گذشتگان در عصرهایی مطرح بوده و بر اساس آن کارهایی انجام گرفته و احیاناً اینها را به عنوان تفسیر قرآن مطرح مي‌کردند. اما این‌گونه مطالب در آن‌ها آمده است. آیا اینها واقعاً تفسیر است؟ این بخشي از شرایط ذهنی بود که در آن وقت بر بعضی اذهان حاکم بوده و علامه می خواستند راجع به اینها مطلبی بگویند و مناقشه کنند که اینها تفسیر نیست.

بخش دیگری از معاصرین، گروهي روشنفکر مآب بودند. آنان آیات قرآن را با علوم مادی که در زمان معاصر کشف شده تطبیق كرده و به این وسیله قرآن را تفسیر مي‌كردند. نمونه آن تفسیر طنطاوی است[13] که سعی کرده آیات قرآن را با مطالب و اکتشافات علمی جدید تطبیق کند، و گويا در مواردي مي‌خواهد خیلی از آیات را به وسیله همین اکتشافات علمی تفسیر کند. به هر حال چنین گرایشی هست که ما برای اینکه تفسير آیه ای را بگوییم سراغ مطالب علمی مربوط رفته و بعد بگوییم آیه هم همین را می گوید. البته این كار در سابق هم ریشه هایی داشته است و امر جدیدی نیست. در تفاسیر پيشينيان هم دیده می شود کسانی که با هیأت بطلمیوسی آشنا بودند سعی کردند بعضی از آیات قرآن را طبق نظریات آن هیأت، تفسیر کنند. در قرآن به سبع سماوات تصریح شده است[14]، و بعضی از مفسرین (که حتی بعضی از آنها در زمان ما هم بودند و ما آنها را درک کردیم؛ بزرگانی بودند که اميدواريم خداوند آنها را مورد رحمتهای خود قرار دهد) گفتند مقصود از این آسمان‌هاي هفت‌گانه همان سیّارات سبعه است منظومه شمسی است که یک خورشید دارد و هفت تا سياره دور آن میچرخد و این کواکب همان آسمانهای هفت گانه اند. به نظرم در کتاب الهيئة و الاسلام[15] چنین چیزی تقریر شده است، با اینکه ظاهر آیه چنین چیزی را نمی فهماند. سماوات سبع، طرائق، تعبیر اینکه طباق هستند، و ديگر ویژگی هایی که برای سماوات ذکر شده با اين مطلب ناسازگار است و چگونه مي‌توان بر هفت سیاره منظومه شمسی تطبيق كرد؟ بعد هم با مشکلی مواجه شدند که معلوم شد سیارات هم منحصر به هفت تا نیستند و هشتمی و نهمی آنها هم کشف شد. دیگر چه کار کنیم؟ فکر کردند این را هم باید با یک تکلّفی توجيه كرد و آن اين كه چون آن وقت‌ها همه اين سيارات قابل رویت نبوده است، همان مقدار که قابل رویت بوده در آيه گفته شده است! آیا این صحیح است که وقتی بخواهیم سماوات سبع را تفسير کنیم برویم ببینیم هیأت چه می گوید و از داده های این علم، قرآن را تفسیر کنیم؟ پیش تر از اینها نيز سماوات سبع را به افلاک تسعه تفسیر کردند و بعد در برابر اين سؤال كه چگونه افلاک بطلمیوسی که نه تاست بر ديدگاه قرآن كه می گوید آسمان‌ها هفت تاست قابل تطبيق است، گفتند یکی از آنها هم عرش است و یکی هم کرسی! افلاک نه گانه ای که بطلمیوس می گفته است همين هفت آسمان است که قرآن می گوید و یک عرش و کرسی هم داریم که قرآن می گوید «وسع كرسيّه السماوات و الارض»[16] پس آن فلکی که محیط بر همه این افلاک است می شود کرسی و عرش یعنی چیزی که فوق آن است می شود فلک اطلس. یک چنین تطبیقاتی مي‌كردند. آیا ما باید اینطور قرآن را تفسیر کنیم؟ وقتی می گوید ما بر فراز شما هفت راه يا هفت آسمان آفريديم بگوییم این همان افلاک است یا همان منظومه شمسی و سیاراتش هست؟

سخن علامه ناظر به اینها بوده است که اینها راه تفسیر نیست. نه آن روشهای عرفانی، نه آن علم حروف و اعداد، و نه آن تطبیق بر اکتشافات علمی چه قدیمی و چه جدید، اینها در محدوده تفسیر نیست. پس تفسیر چیست؟ ایشان معتقد بودند که قرآن یک مقاصدی دارد که می خواهد با همین الفاظ بیان کند و مخاطب معنای همین الفاظ را بفهمد؛ يعني قرآن در مقام بیان همین مطلبی است که الان به مخاطب القا می کند، ولی این مطلب حواشی هم دارد که این آيات الان در مقام بیان آن نیست. وقتي می فرمايد: اقیمواالصلوة،[17] آن چه می خواهد بفهماند فقط "اقیمواالصلوه" است اما اینکه نماز چند رکعت است را در اینجا نمی خواهد بگوید، بلكه آن را برعهده پيامبر گذاشته و می گوید « لتبین للناس ما نزّل الیهم»[18]؛ يعني پيامبر باید تفسیر آن را بیان کند، و آيه در پي بيان آن نيست. تفسیر چیزی است که الآن می خواهد بیان کند و منظور از تفسیر این است که ما مقصود از این الفاظی که قرآن انتظار دارد مخاطبش از این الفاظ بفهمد را به دست بیاوریم، و با فکر و تأمّل و استفاده از روش صحیح تفسیر تبیین کنیم. این را ما از خود قرآن باید به دست بیاوریم. پس منظور از تفسیر، نه تأویل است، نه بطون است، نه حواشی است و نه تفسیر مجملات است، هیچ کدام از اینها نیست، بلكه مقصود از تفسیر قرآن آن است كه وقتی قرآن این آیه را بیان می کند انتظار دارد مخاطبش چه بفهمد؟

بنابراين اولاً تفسیر یعنی بیان معنای ظاهر قرآن. قرآن در مقام بيان بطون نیست و نخواسته با این الفاظ آنها را بیان کند، و اگر دلالت اشاري بر آن دارد که معصومین استفاده مي‌کنند یا رمزی برای پیغمبر است آنها از استثنائات است. ما اینها را تفسیر نمی گوییم؛ تفسیر این است که آنچه خواسته مردم بفهمند اینها را روشن و باز کنیم و در اختیار همه بگذاریم و اگر ابهامی در این جهت هست برطرف كنيم. همانند يك مفسر سیاسی كه می گوید مقصود گوینده از این جمله این بود. از کجا می فهمد؟ می گوید این تعبیری که کرد اشاره به آن جریانی است که در فلان كشور واقع شده بود يا آن حرفی که دیروز فلان سیاستمدار در آنجا گفته بود، امروز این جواب او را داده است. معناي تفسیر کلام این است. اما اگر یک کلمه ای بود که این کلمه حواشی دارد و مطالبی در اطراف آن مطرح می شود، ربطی به تفسیر ندارد. اگر کسی هم اسم آن را تفسیر بگذارد اصطلاح دیگری خواهد بود. مانند اينكه اگر کسی بگوید تفسیر به‌معناي تأویل است؛ این اصطلاح ديگري است و نفی هم نمی کنیم و با او دعوا نداریم؛ لامشاحّة فی الاصطلاح. اما منظورمان از تفسیر همین است که وقتی پیغمبر اکرم صلي الله علیه و آله و سلم این الفاظ آيات را برای مردم بيان می فرمودند انتظار داشتند مردم از اینها چه بفهمند؟

تا اینجا من خواستم عرض کنم که تفسیر یعنی چه؛ که در مقابل تأویل و نيز در مقابل بطون است، و تفسیر ربطی به اینها ندارد. همینطور است چیزهایی که اصلاً قرآن در مقام بیان آن نیست. فرض کنید اینکه نام‌هاي اصحاب کهف چه بوده و در چه زمانی زندگی می کردند؟ قرآن اصلاً در مقام بیان آن نبوده و نخواسته بیان کند. زيرا اگر می خواست، می گفت. اگر ما در تفسير این آیه از آنچه در تاریخ آمده استفاده كنيم که در زمان دقیانوس در کجا زندگی می کرده‌اند؛ این تفسیر قرآن نخواهد بود بلكه بیان مطلبی در حاشیه این آیه است که چنین می توان گفت؛ حالا ثابت باشد یا نباشد این بر عهده بیان کننده آن است؛ اما به هر حال تفسیر آيه نیست.

پس از آن كه معنی تفسیر را فهمیدیم سوال بعدی این است که آیا در تفسیري که می گوییم، هیچ ابهامی در الفاظ قرآن نیست که بتوان از جایي دیگر ـ غير از خود قرآن‌ ـ رفع کنیم؟ بدون شک آقای طباطبایی هم خودشان و هم همه مفسرین این کار را کرده‌اند. در بسیاری از آیات، الفاظ و مفرداتی بوده که براي فهم آن به لغت شناسان مراجعه کرده‌اند. کدام مفسری است که این کار را نکرده باشد؟ این روش عقلایی است كه اگر کسی با زبانی سخن می گوید و شما بخواهید مراد او را بفهمید باید قواعد آن زبان را یاد بگیرید. این را نمی توان چیزی خارج از روش تفسیری دانست. این از بدیهیاتِ رفتار عقلایی است که کسی که به زبانی سخن گفته، مفسر كلام او باید ادبیات آن زبان را بداند تا بتواند درست بفهمد. پس معنای اینکه تفسیر قرآن به قرآن است و ما احتیاج به چیز دیگری نداریم این نیست که احتیاج به لغت یا صرف و نحو و یا قواعد بلاغت نداشته باشیم! اینها ویژگی های لفظ هستند بنابراين باید اینها را یاد بگیریم تا بتوانیم مقصود از آن كلام را بفهمیم. این به معنای احتیاج قرآن به غیر خود نيست، اصلاً فهم کلام محتاج به اینهاست و گوینده هر كه باشد. تفاوتي ندارد. اگر کسی سخنرانی انگلیسی کرده و شما می خواهید مقصود او را بفهمید آیا می توانید با قواعد زبان فارسی آن را تفسیر کنید؟ کسی مقصود او را می فهمد که زبان انگلیسی را بلد باشد و قواعد ادبی آن را بداند. پس احتیاج قرآن به بیان لغت‌شناسان یا اديبان، از ضروریات تفاهم است و چیزی نیست که بگوییم امري خارجي است و در نتيجه قرآن به غیر احتیاج دارد. یعنی مفروض است که حتماً این نيازها وجود دارد و باید قواعد زبان را دانست. البته کسی که عرب اصیل باشد نه تنها نيازي به يادگيري ندارد، بلكه دیگران باید قواعد زبان را از او یاد بگیرند؛ اما ديگران که اهل زبان نیستند یا اهل زبان هستند ولی زبانشان عربی اصیل نیست نيازمند آموختن اين امور هستند. حتی در مواردي در زمان نزول قرآن همان عربهاي اصیل هم معنی بعضی لغات را نمی دانستند مثلاً لغات غير مشهوري بوده كه آن‌ها نمي‌دانستند. معروف است که بعضی از کسانی که در زمان خود پیغمبر اکرم بودند معناي کلمه ابّاً را نمي‌دانستند[19] با آن كه عرب هم بودند اما آیا این معنایش این است که تفسیر قرآن احتیاج به غیر دارد؟ آقای طباطبایی این را انکار می کنند، زيرا از قواعد اولیه استفاده از هر زبانی اين است که باید به لغت و قواعد ادبی آن زبان تسلط داشت تا بتوان کلمات را درست فهميد.

نيز در صورتي كه کلامی قرائن مقامی داشته، بايد با توجه به آن تفسير كرد زيرا کسانی که مخاطب بودند چون خودشان همزمان و معاصر و ناظر بودند، می دانستند این قرائن مقامی چیست، ولي اكنون آن قرائن برای ما مخفی شده است. به عنوان مثال آيه «و اذ غدوت من اهلک تبوء المومنین مقاعد للقتال»[20] خطاب به پیغمبر می فرماید که يادآور آن هنگامی که صبح گاهان از خانه ات بیرون آمدی و برای مردم سنگرهایی تعیین مي‌کردی و جای هر کسی را مشخص مي‌کردی. اگر از من و شما بپرسند در چه تاريخي پیغمبر صبح از خانه اش بیرون آمد و فرماندهی لشگر را به عهده گرفت و معین کرد که هر کسی باید در چه سنگری باشد، جوابي نداريم؛ اما تاریخ می گوید این داستان مربوط به جنگ احد بوده است. زماني که صبح‌گاه پیغمبر از خانه بيرون آمد و میدان جنگ هم نزدیک بود و محل استقرار اشخاص و گروهها را معین کرد که چه کسانی چه سنگرهایی داشته باشند، جنگ احد بوده است. اگر ما تاریخ را نمی‌دانستیم اين نكته را نمی فهمیدیم. آيا آقای طباطبایی منکر این هستند که ما برای اینکه بفهمیم در «اذ غدوت» اذ اشاره به چه زماني است و در کجا بوده است نيازمند قرينه تاريخي هستيم؟ یک قرینه همراه کلام بوده و مخاطبین آن روز، مردمی که خودشان به جنگ رفته بودند یا شنیده بودند که این جنگ واقع شده، می فهمیدند. اما ما بعد از 1400 سال چه میدانیم که چه برنامه ها و وقایعی در آن زمان اتفاق افتاده است؟ بنابراين باید تاریخ را بدانیم. پس آنجا که قرآن به یک قضایای تاریخی اشاره دارد که در زمان نزول قرآن به دليل وجود قرائن حافّ به کلام روشن بوده است ولي الان این قرائن بر ما مخفی شده است، باید این قرائن را از جایی به دست بیاوریم. این معنایش این نیست که ما در تفسیر قرآن احتیاج به غیر داریم.

بنابراين آنجا که کلام متکی به قرائن مقامی است آن قرائن مقامی را باید بشناسیم. اگر امام معصوم به ما خبر دهد که قضيه از اين قرار است، علی الرأس و العين؛ برچشم و سر گذاشته و مي‌پذيريم؛ و اگر خبر متواتر بود قطع پیدا می کنیم. و كمتر از آن جایی است كه قرائن ظنی داريم كه نتیجه ظنی هم دارد. آيا راه دیگری هم وجود دارد؟ آيا این بدان معنا است که قرآن احتیاج به غیر پیدا کرده است؟ آن وقت که قرآن اين مطلب را براي مخاطبین خود فرموده قرائن زنده بوده و مردم می‌دانستند، اما در اثر مرور زمان آن قرائن مخفی شده است و این منافاتی ندارد با اینکه قرآن بیان للناس[21] است و احتیاجی به غیر ندارد. پس همانطور که احتیاج به قواعد زبان داریم و باید ببینیم قول لغوی چیست، قواعد صرف و نحو و فصاحت و بلاغت را باید بدانیم و یاد بگیریم، این قرائن را هم باید یاد بگیریم. این روش عقلایی است و در همه جا برای فهم کلام هر عاقلی لازم است اما معنای آن این نیست که فهم یک کلامی محتاج به یک علم دیگر و منبع دیگری برای شناخت است؛ زيرا اینها ابزار شناخت همان کلام است. پس موضع گیری مرحوم علامه طباطبایی به معناي اين نيست که ما بايد از اینها صرف نظر کنیم.

یک بخش از آنها هم اخباریان بودند که می گفتند ما حق نداریم چيزي از قرآن استفاده کنیم، بلکه هر جا روایتی از معصوم رسیده بود آن روایت را می گیریم و می گوییم مقصود خداوند از آيه این است، و هر جا هم نرسیده بود توقف می کنیم، و حق نداریم معنی آیه‌اي را بيان كنيم. حتی در باره معاني اسماي خداوند می گویند ما معناي اين كه خدا علیم يا قدیر است را نمیدانیم مگر جايي كه امام و پیغمبر فرموده‌اند. این ديدگاه از آن اخبارياني است كه خیلی تفریطی هستند، اما معتدلین آنها اين ديدگاه را نپذيرفته و مطالبي كه از واضحات است مانند نصوص را قابل فهم مي‌دانند، اما در آنجا که نص صریح نیست، فقط به کلام امام معصوم اتکا مي‌كنند و هیچ چیز دیگری براي آنان اعتبار ندارد. علامه طباطبايي می فرماید اين ديدگاه صحيح نیست؛ قرآن مشرکین را هم مخاطب قرار می دهد؛ آيا آنان نمي‌فهمند كه چه برای آنها می گوید، و باید پيامبر يا امام معصوم برای آنان تفسیر کند؟ وقتي خطاب به اهل كتاب می گوید «یا اهل الکتاب»[22]، آنها نمی فهمند قرآن چه می گوید؟ آيه آمده که بفهمند، و می خواهد حجت را برآنها تمام کند؛ چطور می شود آنها نفهمند؟ همانطور که اين فهم برای اهل کتاب حجت است آيات خطاب به مومنین نيز برای آنها حجت است؛ اما حجت است به اندازه‌اي كه می خواهد با این کلام به آنها بفهماند.

ما نیازهایی داریم که باید از جاهای دیگر بفهمیم و قرآن آنها را بیان نکرده است، بلكه فرمان داده كه بروید از پیغمبر بپرسید. بنابراين، ما نباید توقع داشته باشیم که همه چيز را از قرآن بفهمیم. اگر روایاتی آمد که مجملاتی از قرآن را تفصیل داد و مثلاً گفت نماز چند رکعت است و چطور باید بخوانند، این بدان معنا نیست که ما برای تفسیر «صلوة» احتیاج به روایت داریم. معناي صلوه معلوم است. اصل این که آدم در پیشگاه الهی نیایش کند: «و اوصانی بالصلوه و الزکوه ما دمت حیا»[23]. معنای صلوه همین نمازی نیست که ما می خوانیم زيرا اين یکی از مصادیق آن است. از قول حضرت عیسی نقل كرده که «اوصانی بالصلوه». پس مقصود نماز ما نبوده است، زيرا هنوز قرآنی نازل نشده و فاتحه الکتابی نبوده است. معنای لغوی صلوه یکی است، چه برای حضرت عیسی و چه برای ما؛ اما نماز برای ما یک ویژگی های خاصی دارد که پیغمبر اکرم و ائمه اطهار باید بیان کنند كه آن تفسیر صلوه نيست بلكه تبیین احکام صلوه است: «لتبین للناس ما نزّل الیهم»[24]. نباید توقع داشته باشیم كه قرآن هر جا می گوید صلوه، بگوید چند رکعت است و چطور بخوانید! این همان را می گوید که عیسی گفت «و اوصانی بالصلوه» یا به موسی فرمود «و اقم الصلوه لذکری»[25]. معنا همان معناست و روشن هم هست، اما ویژگی هایی در دین اسلام برای نماز تشریع شده است كه آيه در مقام بیان آن نیست. این بدان معنا نیست که ما برای تفسیر «صلوه» احتیاج به روایت داریم. زيرا تفسیر صلوه روشن است و غیر مسلمان ها هم معناي آن را می فهمند. اما تفصیل احکام صلوه را در مقام بیانش نیست و نخواسته در اینجا بیان کند. اما مسأله بطون و تأویل اصلاً ربطی به تفسیر ندارد. بحث از اینکه تأویل چیست، خود یک بحث تفسیری است که کلمه «تأویل» که در قرآن آمده به چه معناست؟ این یکی از مصادیق آیاتي است که بايد با روش صحيح تفسیر بيان کنیم.

نکته آخر اینکه ما در همه يا اغلب علوم، مسائلی داریم که به طور قطع و یقین ثابت می شود و هیچ نقطه ابهامی در آن نمی ماند و قریب به بداهت است. در هر علمی هم چنین مسائلی ممکن است وجود داشته باشد. مثلاً در ریاضیات جمع و تفریق تقریباً اینطوری است. دو به علاوه دو می شود چهار؛ این خیلی روشن است. ولی غالباً، در اکثر علومی که امروز در دست بشر هست، مسائل ظنی است، و راه حل هایی که بیان می شود قطعی نیست؛ علما در آنها اختلاف نظر دارند. صاحب نظران در یک زمان و زمانهای مختلف تفاسیر مختلفی از آن می کنند و نظریات مختلفی ارائه می دهند. هیچ کس هم انتظار ندارد که حرف آخر بيان شود و دیگر ردخور نداشته باشد. کار بشری همین است. بهترین نمونه ای که ما با آن آشنا هستیم علم فقه است که علم است، اما ما چه انتظاری از آن داریم؟ کار به آنجا رسیده که کسانی در تعريف علم فقه گفته‌اند: الظن بالاحکام الشرعية الفرعیه المستنبط من الادله المعتبره. اصلاً ملاک را ظن به احکام گفته‌اند[26]، كه شاید مقداري خالی از شذوذ نباشد، ولی بالاخره در فقه احکام ظنی فراوان داریم، اگرچه نمی توان مشخص كرد كه چند درصد احکام فقهی ما یقینی و چند درصد ظنی است. شاهد آن هم این همه اختلاف فتاواست. حالا اگر کسی فتوایی داد باید مؤاخذه اش کنند که چطور فتوای تو مخالف با فتوای دیگری است؟ اقتضاي علم ما و کار بشری همین است. وقتی آقای طباطبایی می فرمایند روش تفسیر قرآن این است که ما آیات را با استفاده از خود آیات قرآن تفسیر کنیم به این معنی نیست که من این کار را می کنم و حرف آخر را می زنم و این است و جز این نیست! نه، یک کار علمی است؛ مثل اینکه فقها می گویند ما باید فقه را از کلمات اهل بیت استفاده کنیم، اما در استفاده اش اختلاف دارند. یکی می گوید اینطور استفاده می شود و یکی می گوید آنطور. گاهی اختلاف نظرها 180 درجه فاصله دارد، و یکی می گوید نمازجمعه واجب است و ديگري می گوید حرام است، هر دو هم فقه است. نباید انتظار داشت که وقتي روش معتبری برای تفسیر ارائه شده به معنای این باشد که همه مشکلات با این روش حل می شود و هیچ ابهامی نمی ماند و هیچ اختلافی هم بین صاحب نظران باقی نمی ماند و هیچ وقت هم این مفسر اشتباه نمی کند! نه، مفسر هم مثل فقیهی است که فقاهت می کند و یک جا هم اشتباه می کند.

کلام در این است که آیا روش تفسیر این است که به علم حروف و اعداد مراجعه کنیم، يا روش تفسیر این است که به روش تجربی استناد کنیم، يا روش تفسیر این است که به عرفان نظری یا به فلسفه تمسک کنیم؟ نه هیچ کدام از اینها روش تفسیر نیست. روش تفسیر این است که قواعد عقلایی را در فهم کلام گوینده حکیم به کار بگیریم، و از بهترین کمک هایی که می‌توان گرفت قرائن خود کلام است. در کلام هر حکیمی، از بخشی از آن برای فهم بخش دیگر می شود استفاده کرد. این معناي «یفسر القرآن بعضه ببعض» است. شواهد حافّ به کلام و قرائن مقامیه را باید شناسایی کرد؛ آنها که یقینی هست به آنها استناد کرد؛ آنها هم که نیست گاهی ظنی می شود. وقتی یک مقدمه اش ظنی شد طبعاً نتیجه هم ظنی خواهد بود چون نتیجه هر استدلالی تابع اخس مقدمات است. اگر ما از مقدمه ای ظني استفاده کردیم نمي‌توان انتظار داشت که نتيجه یقینی باشد. بنابراین روش تفسير قرآن با قرآن روش منسجمی است و نقضی ندارد. اين روش مخالف با روش اهل بیت صلوات الله علیهم اجمعین نیست، و مخالف با روش عقلا هم نیست؛ اما به اين معنا نیست که ما هیچ احتیاجی به قرائن تاریخی یا کلام لغوی یا روایات نداریم؛ نه هیچ کدام از اینها نیست. به اين معنا هم نیست که وقتی نظری ابراز می شود همه جا یک نظر قطعی و غیر قابل نقض است! نه، یک نظری است مثل همه علوم دیگر كه عمده نظریات ظنی است و ممکن است در آن اشتباهی هم واقع شود.

 

 


[1]. سخنراني آيت‌الله مصباح يزدي در همايش مباني و روش تفسيري علامه طباطبايي

[2]. شهيد محراب آية‌الله محمد صدوقي به سال 1284ش در يزد متولد شد. تحصيلات علوم ديني را در زادگاه خود آغاز كرد و پس از چند سال براي ادامه تحصيل به اصفهان رفت اما با گذشت يك سال راهي قم شد و در حين تحصل، در اداره امور حوزه با مراجع وقت همكاري داشت. در سال 1330ش با سفارش عالمان بزرك حوزه واستقبال بي‌نظير مردم به يزد بازگشت و زعامت مردم يزد را برعهده گرفت و به ويژه در جريان نهضت روحانيت به رهبري حضرت امام خمينيŠ خوش درخشيد و از هيچ كوششي در اين راه دريغ نكرد تا آن كه در يازدهم تيرماه 1361 پس از برگزاري نماز جمعه به دست منافقي كوردل شربت شهادت نوشيد و به آرزوي ديرين خود رسيد.

[3]. سوره كهف آيات 9ـ26.

[4]. سوره كهف آيات 83ـ98.

[5]. سوره انبياء آيه 96.

[6]. سورة آل عمران، آيه 7.

.[7] ر.ك. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج89، ص91.

[8]. ر.ك. محمدباقر مجلسي، همان، ص78، باب 8 «ان للقران ظهراً و بطناً...»

[9]. سوره نمل، آيه 82.

[10]. سوره بقره، آيه 282 و 283.

[11]. محيي‌الدين بن‌عربي (م637ق) از عارفان نامي است كه افزون بر طرح نكات عرفاني از آيات قرآن در نگاشته‌هاي عرفاني خود، تفسيري نيز به همين شيوه نوشته است. حاجي خليفه گفته است: وي تفسير بزرگي براساس طريقه متصوفه تأليف كرده است كه گفته‌اند شصت جلد و تا سوره كهف را دربرداشته است و تفسير كوچكي نيز در هشت جلد براساس شيوه مفسران داشته است. ر.ك: حاجي خليفه، كشف الظنون، ج1، ص438 اخيراً آثار تفسيري ابن‌عربي از جمله «ايجاز البيان في الترجمة عن القرآن» را محمود محمود غراب در مجموعه‌اي به نام «رحمة الرحمن في تفسير و اشارات القرآن» گرد آورده و انتشارات دارالايمان در دمشق منتشر كرده است.

[12]. سوره احزاب، آيه 33.

[13]. «الجواهر في تفسير القرآن الكريم نگاشتة طنطاوي بن جوهري (1287 ـ 1358ق) اين تفسير در 26 جزء (13 جلد) تنظيم شده و بارها در قاهره و بيروت چاپ شده است.

[14]. سوره بقره، آيه 29.

[15]. اين كتاب اثر سيد هبة الدين شهرستاني (م 1386ق) است و حاج سراج انصاري آن را به فارسي ترجمه كرده است.

[16]. سوره بقره، آيه 255.

[17]. سوره بقره، آيه 43.

[18]. سوره نحل، آيه 44.

[19]. ر.ك: محمدبن‌محمدبن‌النعمان (الشيخ المفيد)، الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد، ج1، ص200. نيز: محمدبن‌فتوح الحميدي، الجمع بين الصحيحين البخاري و مسلم، ج1، ص55.

[20]. سوره آل عمران، آيه 121.

[21]. سوره آل‌عمران، آيه 138.

[22]. سوره آل‌عمران، آيه 64.

[23]. سوره مريم، آيه 31.

[24]. سوره نحل، آيه 44.

[25]. سوره طه، آيه 14.

[26]. شيخ مفيد ره در تعريف اجتهاد آورده است: استفراغ الوسع في طلب تحصيل الظن بالاحكام الشرعية الفرعيه عن اذلتها المقبرة ... محمدبن‌محمدبن النعمان، اوائل المقالات في المذاهب و المختارات، جزء13، ص3.

 

 

 

بازتاب خبر در رسانه ها
  • بازتاب تصویری
  • بازتاب در خبرگزاری ها
  • بازتاب در روزنامه ها
  • بازتاب در سایت ها
  • گالری تصاویر
    بازتاب خبر در رسانه ها
  • بازتاب تصویری
  • بازتاب در خبرگزاری ها
  • بازتاب در روزنامه ها
  • بازتاب در سایت ها
  • هیچ دیدگاهی برای این خبر نوشته نشده است
    طراحی شده توسط مدرن هاست
    ورود به پنل کاربری